У час фарміравання беларускай народнасці, а пазней ужо ў перыяд Рэчы Паспалітай, нашы продкі мелі цесныя кантакты са сваімі суседзямі на захадзе – палякамі. Праўда, якога-небудзь масавага перасялення апошніх на нашу тэрыторыю не назіралася. Каралеўскай уладай сюды пасылаліся пераважна прывілеяваныя людзі, каб завалодаць зямельнымі багаццямі, эксплуатаваць мясцовых сялян, заняцца гвалтоўным насаджэннем каталіцтва сярод тутэйшага праваслаўнага насельніцтва. І калі на карэннай беларускай зямлі з цягам часу ўтварылася досыць буйная па колькасці польская група, дык гэта не вынік міграцыйных працэсаў з захаду, а “плённыя здабыткі” праваднікоў прымусовай каталізацыі і паланізацыі этнічных беларусаў, што чыніліся на працягу некалькіх стагоддзяў. У сувязі з гэтым звернемся да гісторыі некаторых вёсак былога Браніслаўскага сельсавета.

Браніслаў Вёска знаходзілася на мяжы з заходняй часткай Беларусі, што да 1939 года была пад уладай панскай Польшчы. А пасля ўз’яднання частка польскага насельніцтва па нейкіх прычынах засталася жыць у Браніславе ды ў суседняй вёсцы Лагвошчы. Расказваюць, што Браніслаў два стагоддзі назад быў вёсачкай на беразе ракі Скрыпіцы з 5-6 хат, крытых чаротам, прыземістых, з маленькімі вокнамі. У мясцовага памешчыка-паляка былі дачка і сын. Дачку звалі Мар’янай, а сына – Браніславам. Калі прыйшоў час дзяліць зямлю паміж дзецьмі, то памешчык аддаў угоддзі на беразе Скрыпіцы сыну, а другую частку – дачцэ. Так пайшлі назвы вёскі Браніслаў і хутара Мар’янаўка, які існаваў да 1938 года. аўтару гэтых радкоў у свой час давялося чуць яшчэ адну гісторыю аб паходжанні гэтага населенага пункта з вуснаў аднаго з жыхароў вёскі Вільча. Маўляў, тут колісь была бітва са шведамі. І перамаглі нашы продкі-славяне. У якіх, акрамя ўсяго, была мацнейшая зброя, браня. І падымаючы здравіцы за перамогу, яны казалі: “Слава нашай брані, брані слава!” Адсюль і Браніслаў…

Трэба меркаваць, што польскае насельніцтва жыло тут яшчэ ў 19-м стагоддзі. У “Справаздачы аб царкоўна-прыходскіх школах Мінскай епархіі за 1890-1891 навучальны год” ёсць звестка: “У Людзяневіцкім прыходзе працуе школа пісьменнасці ў хутары Браніслаў, адкрыта ў 1889 годзе, дзе дзяцей навучаюць на польскай мове. Навучае мешчанін К. Ляшкевіч, з узнагародай 16 руб. за вучэбны час. Навучэнцаў у школе 7 хлапчукоў”.

Града У даўнія часы тут былі непраходныя, густыя лясы. Палеская тайга… Угоддзі гэтыя належалі ўдаве сапраўднага стацкага саветніка М.П. Крывашэінай. Марыя Крывашэіна мела землі ледзь не ва ўсёй Беларусі – у тагачасным Паўночна-Заходнім краі, што не дзіўна для таго часу (пачатак 20-га стагоддзя). Дакладна невядома, чаму Марыя Пятроўна вырашыла пазбавіцца сваіх палескіх уладанняў. Ці то час быў такі трывожны, неспакойны, ці то, як нехта сцвярджаў, спатрэбіліся грошы для пасагу дачцэ. У газетах з’явіліся аб’явы аб продажу зямлі.

Азнаёміцца з мясцовасцю сюды з былой Гарошкаўскай воласці (цяпер Валадар – Валынскі раён) Жытомірскай губерні прыехала дэлегацыя ўкраінскіх сялян у саставе Івана Паўлюка, Сцяпана Феранца і інш. Зямля ж была такая: непраходны лес з маляўнічымі палянамі, балоты, што зараслі лазой, хмызняком, а месцамі і зусім дрыгва. Яшчэ не зусім высахла старое рэчышча Скрыпіцы. Было і прыгожае, маляўнічае возера, у люстэрка якога глядзеліся густыя лозы.

Канешне, з цягам часу на гэтых няўдоўбіцах можна, прыклаўшы немалую сілу, высекчы лес, вырабіць ворыва, шчодра паліўшы яго потам…Прывабліва таннасць зямлі – 20 рублёў за дзесяціну, у той час, калі ў беднай, густанаселенай Гарошкаўскай воласці дзесяціна каштавала 200 рублёў. Таму і вырашылі: купляць зямлю. З Мазыра прыехаў землямер Валошка, нарэзаў “квадраты”, па 10 дзесяцін, і кожны перасяленец, зыходзячы са сваіх магчымасцяў, мог браць тры і больш “квадратаў”, а хто і дзесяць. На гэтых дзесяцінах – і ворыва, і сенажаць, і выпас, і лес для гаспадарчых патрэб. Перасяленцы дабіраліся на новую зямлю на валах тры ці чатыры дні. А каб выгрузіць скарб, трэба было спачатку высекчы лес, расчысціць пляцоўку і толькі тады ставіць будан. З цягам часу перасяленцы з Украіны прыжыліся на гэтай зямлі. Жылі ў асноўным па хутарах.

Да 1938 года поўнасцю закончылася калектывізацыя сельскай гаспадаркі, была аб’яўлена генеральная лінія партыі на ліквідацыю хутароў і будаўніцтва новых, сацыялістычных вёсак. Сяляне, што пражылі ў лясной глушы тры дзесяткі гадоў, пачалі забудоўваць спланаваную, добраўпарадкаваную вёску Града. А на месцы былых хутароў украінскіх перасяленцаў і зараз бачныя сляды барознаў, град. Таму вёска і носіць назву Града.

У 1922 годзе тут была адкрыта школа. Перасяленцы размаўлялі на ўкраінскай мове, таму і школа была ўкраінскамоўная. У 1931 годзе адкрыты дзіцячы сад-яслі. У час Вялікай Айчыннай вайны, у маі 1944 года, школа была спалена фашыстамі.

У 1946 годзе пабудавалі новую школу і дзяцей ужо навучалі на беларускай мове. Тут перажылі былыя перасяленцы фашысцкую навалу. Града амаль да апошняй хаты была спалена захопнікамі і зноў узнялася з попелу ў першыя пасляваенныя гады. На той час у вёсцы налічвалася звыш 160 двароў і больш за 500 жыхароў.

Досыць распаўсюджанае ў Градзе прозвішча Нікіценка мае ўкраінскія карані, Галіцкія, Прапольскія, Канапацкія – польскія, а Феранц – наогул венгерскага паходжання. З неабсяжнай Расіі ў пасляваенныя гады сюды прыехалі рускія сем’і Ермалаевых, Мелказёравых, Васкабойнікавых і інш. Усе шчырыя працаўнікі, якія жывуць у адной вялікай дружнай сям’і.

Вільча Невялікая, надзвычай маляўнічая вёска ў глыбіні Палесся. Размешчана на самым краі раёна, вобласці, а да 1939 года – краіны. Аб чым сведчыць геаграфічная назва Вільча? Вядомы вучоны-тапаніміст А.Ф. Рогалеў мяркуе так. Асноўная частка назвы (віл), відавочна, суадносіцца з коранем слова “віла” – “роў”, разгалінаванне на дзве часткі, “месца сутокаў дзвюх рэчак”. Гэта слова ў гаворках мае таксама значэнне “развілак дарог”.

Першыя звесткі пра Вільчу змешчаны ў 13 томе “Геаграфічнага слоўніка Польскага каралеўства і іншых славянскіх краін” (Варшава, 1893 г.): “Вільча – вёска над ракой Случ, у 3 вярстах ад яе вусця, Мазырскі павет. У вёсцы ёсць праваслаўная царква. Насельніцтва займаецца галоўным чынам рыбалоўствам і сплавам лесу. Бярвенні звязвалі ў так званыя “плыты”, каб сплаўляць іх да Прыпяці. Мясцовасць багатая на дары прыроды, хоць і адасобленая ад бліжэйшых наваколляў. Даўняя ўласнасць князёў Радзівілаў”.

У 1921 годзе па Случы прайшла дзяржаўная граніца з панскай Польшчай. Вільча становіцца прыгранічнай вёскай. Тут размясцілася 8-я застава 18-га Жыткавіцкага пагранічнага атрада. Жыццё Вільчы ў той час адлюстравана ў кнізе Івана Шапавалава “Бальшавікі Палесся”, у нарысе Навума Перкіна “Штрыхі майго пакалення”. Пагранічная застава праіснавала да 1939 года. У цяжкі пасляваенны час у вёсцы, у памяшканнях былой пагранічнай заставы, размяшчаўся дзіцячы дом.

На сённяшні дзень Вільча – маленькая вёсачка. Тут у асноўным жывуць пенсіянеры. На месцы былога дзіцячага дома зараз размяшчаецца дзіцячы дом сямейнага тыпу Васіля і Таццяны Рудніцкіх. Яны выхоўваюць сваіх дзвюх дзяцей і адзінаццаць прыёмных. Маюць  аграсядзібу, дзе кожнае лета прымаюць турыстаў з розных краін. Дамы не пустуюць, многа дачнікаў. Усяго 56 жыхароў, у тым ліку 27 пенсіянераў, 15 – працоўнага ўзросту, 14 – дашкольнікаў, навучэнцаў навучальных устаноў.

Загацце Дзесьці да 1937-38 гадоў вёскі Загацце не існавала. Людзі жылі па хутарах. А затым па загадзе мясцовай улады хутары пачалі звозіць у адно месца, дзе цяпер знаходзіцца вёска. Непадалёку працякала ці то рэчка, ці то канава – старажылы дакладна не памятаюць. Калі перавозілі хаты, то гэтая рэчка (канава) стала вялікай перашкодай. Тады людзі вырашылі яе загаціць, гэта значыць намасціць пяском, галлём, бярвеннем. Так пераправа цераз рэчку-канаву была зроблена. Гэтая гаць-грэбля існуе і зараз. Потым людзям было зручна хадзіць і ездзіць па ёй і ў вёску, і да большай рэчкі Случ, і ў лес. Калі хто-небудзь ішоў ці ехаў у бок вёскі, сустракаў падарожнага і той пытаўся: “Куды ідзеш?”, то адказваў: “За гаць”. З тых пор і пайшла назва вёскі Загацце.

Князь-Бор Некалі ўладаром дубровы, якая расла каля вёскі Князь-Бор, быў М. Агаркаў. Сярод сялян бытавала думка, што такі багаты чалавек, які валодае землямі вялікай часткі Палесся, павінен быць не ніжэй чым княжаскага роду. Дуброву ці бор назвалі Княжацкім, Князь-Борам.

У 1924 годзе ў час лесанарыхтовак дуброву часткова высеклі. На чыстых плошчах жыхары суседняй вёскі Вільча сваімі мазолістымі рукамі стварылі ворыва. Каб быць бліжэй да зямлі, сяляне адзін за другім перабраліся жыць на цаліну. Хутар, а затым вёску па яго месцы назвалі, як і дуброву, Князь-Бор.

…Даўно і паспяхова займаецца тапонімамі і мікратапонімамі мясцовага рэгіёна, міжэтнічнымі працэсамі ў тапаніміі настаўнік беларускай мовы і літаратуры ўстановы адукацыі “Браніслаўскі дзіцячы сад-базавая школа” Валянціна Цупік разам са сваімі вучнямі. Валянціна Міхайлаўна – высокапрафесіянальны педагог, сапраўдны патрыёт сваёй Бацькаўшчыны. Пад яе кіраўніцтвам у 2013 годзе вучаніца 9 класа Браніслаўскай школы Вольга Ханеня склала слоўнік тапонімаў. У ім 84 тапонімы і мікратапонімы мясцовага рэгіёна, былога Браніслаўскага сельскага Савета. Тлумачыцца іх паходжанне, назвы размеркаваны па раздзелах анамастыкі. Вярбінскае балота, Гічукова селішча, Глінкі, Жоўты брод, Царскі бор, Печы, Сушня… Слоўнік прызначаецца для вучняў школы і настаўнікаў пры вывучэнні асобных тэм і раздзелаў па беларускай мове і літаратуры, гісторыі, геаграфіі, а таксама для ўсіх, хто цікавіцца гісторыяй сваёй малой радзімы.

Сяргей КУЛАКЕВІЧ.